Τα φυτά των Ολυμπιακών Αγώνων

Θεόφραστος, για το θεσπέσιον της φράσεώς του...

Οι εικόνες της ελιάς, της μυρτιάς και της απολλωνίου δάφνης που κοσμούν το βιβλίο των ελληνίδων ερευνητριών είναι σχέδια του Ferdinand Lukas Bauer (1760-1826) και προέρχονται από το μνημειώδες έργο «FLORA GRECA» (Sibthorpiana) του βρετανού καθηγητή Βοτανικής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Johannes (John) Sibthorp MD. (1758-1796). Ο Sibthorp, ο οποίος γνώριζε τα κλασικά κείμενα του Θεόφραστου και του Διοσκουρίδη, πραγματοποίησε δύο ταξίδια στον ελλαδικό χώρο: το πρώτο από το 1784 ως το 1787 και το δεύτερο από το 1794 ως το 1795. Συνοδευόμενος από τον Bauer, ο Sibthorp περιόδευσε την επικράτεια και συνέλεξε 996 είδη φυτών. Το δεκάτομο έργο του ολοκληρώθηκε από τους μαθητές του 44 χρόνια μετά τον πρόωρο θάνατό του (πέθανε σε ηλικία 38 ετών). Ενα αντίγραφο της «FLORA GRECA» βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος

2

emailεκτύπωση 

 

Γνωρίζετε ότι το έπαθλο των νικητών στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες ήταν ένα μήλο; 'H ότι ο κότινος δεν είχε την αποκλειστικότητα στις στέψεις των αθλητών και πως η απολλώνιος δάφνη, η μυρτιά και η χουρμαδιά τον συναγωνίζονταν επαξίως; Πληροφορίες όπως οι παραπάνω βρίσκει κανείς στο έργο του Θεόφραστου, του μαθητή του Αριστοτέλη από την Ερεσός της Λέσβου (372-287 π.X.), ο οποίος μεταξύ άλλων συνέγραψε τις πραγματείες «Περί Φυτών Ιστορίαι» και «Περί Φυτών Αιτίαι». Στην πρώτη, η οποία αποτελείται από εννέα τόμους, γίνεται συστηματική περιγραφή 450 ειδών φυτών. Στη δεύτερη, η οποία αποτελείται από έξι τόμους, γίνεται περιγραφή των σχέσεων των φυτών με το περιβάλλον τους και αναζητείται ο σκοπός στη φύση όπου τίποτε δεν γίνεται μάταια («H φύσις δ' αεί προς το βέλτιστον ορμά» Περί Φυτών Αιτίαι A.16.11). Με τις παραπάνω πραγματείες ο Θεόφραστος, ο οποίος θεωρείται ο θεμελιωτής της βοτανικής επιστήμης, έθεσε τις βάσεις για τη συστηματική κατάταξη των φυτών διακρίνοντάς τα σε δένδρα, θάμνους, φρύγανα και πόες. Ταυτόχρονα έδωσε πολύτιμες πληροφορίες για τη θέση των φυτών στην καθημερινότητα των αρχαίων Ελλήνων. Παρ' ότι θα επιθυμούσαμε να το είχαμε κάνει, θα ήταν ψέμα να πούμε ότι διαβάσαμε το σύνολο του έργου του Θεόφραστου προκειμένου να αναζητήσουμε πληροφορίες για τα συμβολικά φυτά των Ολυμπιακών Αγώνων. H ιδέα για αυτό το άρθρο ξεκίνησε από την «ανακάλυψη» αντίστοιχου άρθρου στην επιστημονική επιθεώρηση «Journal of Experimental Botany» (τόμος 55, σελίδες 1.601-1.606, 2004) το οποίο υπογράφεται από τη δρα Σοφία Ριζοπούλου, επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Βιολογίας του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. H επικοινωνία μας με τη δρα Ριζοπούλου μας έφερε μπροστά σε μία ακόμη πιο ευχάριστη έκπληξη: σε συνεργασία με τη μαθήτριά της κυρία Αννέτα Ρίζου, η ελληνίδα καθηγήτρια συνέγραψε ένα βιβλίο με τίτλο «Συμβολικά Φυτά των Ολυμπιακών Αγώνων». Ως τον Σεπτέμβριο που θα κυκλοφορήσει το βιβλίο από τον Εκδοτικό Οίκο της Εστίας, ας πάρουμε όλοι μια μικρή πρόγευση.... Ενίων γαρ εύοσμα τα άνθη μάλλον ή τα φύλλα, των δε ανάπαλιν τα φύλλα μάλλον και οι κλώνες, ώσπερ των στεφανωματικών.
(Σε μερικά φυτά τα άνθη είναι πιο αρωματικά από τα φύλλα και σε άλλα συμβαίνει το αντίθετο, δηλαδή τα φύλλα και τα κλαδιά είναι αρωματικά, όπως αυτά που χρησιμοποιούνται για στεφάνια.)
Θεόφραστος, «Περί Φυτών Ιστορίαι» A. XII.4
Αι παραδεδομέναι φήμαι παρά των μυθολόγων ελάαν μεν γαρ λέγουσι την Αθήνησι, φοίνικα δε τον εν Δήλω, κότινον δε τον εν Ολυμπία, αφ' ου ο στέφανος.
(Οι ιστορίες που μας έχουν παραδοθεί μέσω της μυθολογίας κάνουν λόγο για την ελιά της Αθήνας, τον φοίνικα της Δήλου και την άγρια ελιά της Ολυμπίας, από την οποία έφτιαχναν τα στεφάνια.)
Θεόφραστος, «Περί Φυτών Ιστορίαι» Δ. XIII.2
O γαρ του μυρρίνου καρπός ευώδης, εύοσμος δε και αυτή.
(Ο καρπός της μυρτιάς είναι ευωδιαστός, αλλά εύοσμος είναι και η ίδια.)
Θεόφραστος, «Περί Φυτών Αιτίαι» Z.14.8

Με οδηγό τα κείμενα του Θεόφραστου, οι ελληνίδες ερευνήτριες έκαναν ένα μακρύ ταξίδι στο παρελθόν. Μέσα από τις περιγραφές και τις πληροφορίες του, μεταφέρθηκαν σχεδόν τρεις χιλιάδες χρόνια πίσω (ο Θεόφραστος έζησε από το 372 ως το 287 π.X., αλλά στα κείμενά του γίνονται αναφορές στο παρελθόν) αναζητώντας εδάφια (όπως τα παραπάνω) που αναφέρονται στα φυτά που χρησιμοποιήθηκαν για να συμβολίσουν τα ιδεώδη των Ολυμπιακών Αγώνων. Το ταξίδι στην καθημερινότητα και στις συνήθειες των αρχαίων Ελλήνων τις συνεπήρε και αναζήτησαν τις ρίζες των συμβολισμών.
Πώς βρέθηκαν λοιπόν τα φυτά να συμβολίζουν το κλέος της νίκης; Διαβάζουμε στην εισαγωγή του βιβλίου: «Τα φυτά ήταν εκεί, αυτοφυή στο περιβάλλον της αρχαίας Ελλάδας. Ηταν εκεί, στην αρχαία Ολυμπία κατά τη διεξαγωγή αγώνων. Ανώνυμα στην αρχή. Με ονόματα στη συνέχεια. Πού βρέθηκαν αυτά τα ονόματα; Προέκυψαν. Εγείροντας απαιτήσεις ονοματολογίας, από τη χρήση. Σαν διολίσθηση της ανάγκης, στο χρόνο. Χωρίς λεξικά. Υστερα, οι άνθρωποι επέλεξαν επώνυμα φυτά. Δέντρα και θάμνους που γνώριζαν. Επλεξαν στεφάνια με τους βλαστούς τους για τους νικητές και τα φυτά συμβολικά συνδέθηκαν με την αναγνώριση της νίκης, της δόξας, της τιμής. Εδωσαν ανθισμένα κλαδιά σε κριτές. Στόλισαν βωμούς. Εκαψαν θυμίαμα. Και οι αθλητές, οι κριτές, οι εκπαιδευτές έπρεπε να φάνε, να ντυθούν, να ζήσουν στην αρχαία Αλτη. Ο συμβολισμός προέκυψε από τη ζωή των φυτών, από τη χρήση, από τις ιδιότητες. H ανάπτυξή τους συνδέεται με την αειφυλλία, την εποχικότητα, το χρώμα του άνθους και του καρπού, την ευωδιά, την ποιότητα του ξύλου. H επιβίωσή τους καθορίζεται από σπόρους, αρτίβλαστα και την αντοχή τους σε περιβαλλοντικές συνθήκες, η οποία στηρίζεται στις ρίζες... Φυτά μακρόβια, εύοσμα, ανθεκτικά, καρπερά, αειθαλή, βαθύρριζα, λευκανθή. Οι ιδιότητές τους συμβόλιζαν αλληγορικά τα ιδεώδη. Πυροδοτούσαν την επιθυμία για μεταμόρφωση, (εκ)παίδευση, άθληση, προσπάθεια, συμμετοχή, νίκη. Κινητοποιούσαν τη δύναμη της δημιουργίας, με συστηματική δουλειά. Εν ηρεμία...».
Αν οι ιδιότητες των φυτών συνδέθηκαν με συμβολισμούς (H δυνατή δρυς, μεθυστική άμπελος, λεύκα της θυσίας, λυγαριά της αγνότητας, η ερωτική μυρτιά, η χρυσή μηλιά, ο δοξασμένος φοίνικας, η μαντική δάφνη, ιερή ελιά...), ποιο φυτό θα μπορούσε να αποδώσει τη δέουσα τιμή στον νικητή; Σύμφωνα με τον Θεόφραστο, ο καρπός της μηλιάς αρχικά, και τα κλαδιά της ελιάς, της μυρτιάς, της χουρμαδιάς και της δάφνης στη συνέχεια. Μιλώντας προς «Το Βήμα» η δρ Ριζοπούλου σημείωσε: «Το έπαθλο των ελλήνων αθλητών που αγωνίστηκαν, κατά τις πρώτες χρονολογημένες Ολυμπιάδες, ήταν ένα μήλο. Οι πέντε πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες ονομάστηκαν μηλίτες, επειδή το μήλο, ο καρπός της μηλιάς αποτελούσε την ύψιστη τιμή, ως το 756 π.X. Κατά την έκτη Ολυμπιάδα, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, ο βασιλιάς των Ηλείων Ιφιτος έλαβε χρησμό από το Μαντείο των Δελφών: "Ιφιτε, μήλειον καρπόν μη θης επί νίκη, αλλά τον άγριον αμφιτίθει καρπώδη". Ετσι, οι Ολυμπιακοί Αγώνες έγιναν στεφανίτες. Ο καρπός της μηλιάς παραχώρησε τη θέση του στα κλαδιά του ιερού δέντρου της ελιάς, τον κότινο. H πρώτη στέψη με στεφάνι από κλαδιά ελιάς έγινε το 752 π.X., κατά την 6η Ολυμπιάδα».
Εκτός όμως από την ελιά, και άλλα φυτά είχαν το δικό τους ρόλο, κατά τη διεξαγωγή των αρχαίων Ολυμπιακών Αγώνων. Φυτά που, όπως διαβάζουμε στο βιβλίο των ελληνίδων ερευνητριών, δεν ήταν «διόλου τυχαία, επειδή το καθένα απ' αυτά συμβολίζει, αντιστοιχεί και αναδεικνύει ένα απ' τα πολλά ιδεώδη των αρχαίων Ελλήνων που συνδέθηκαν με τους αγώνες και εκφράζονται λακωνικά από φράσεις όπως ευ αγωνίζεσθαι και αιέν αριστεύειν... Σε παραστάσεις αγγείων, οι νικητές απεικονίζονται να κρατούν στα χέρια κλάδους φοίνικα που φέρουν μικρούς χουρμάδες, δηλαδή ανώριμους καρπούς του φοίνικα. Το δένδρο αναπτύσσεται κανονικά και διατηρείται ακμαίο για πολλά χρόνια, αλλά οι χουρμάδες δεν ωρίμαζαν, ούτε ωριμάζουν, στην Ελλάδα».
Ο δε φοίνιξ περί μεν Βαβυλώνα θαυμαστός, εν τη Ελλάδι δε ουδέ πεπαίνει, παρ' ενίοις δε όλως ουδέ προφαίνει καρπόν.
(Η χουρμαδιά στην περιοχή γύρω από τη Βαβυλώνα κάνει θαυμάσιους καρπούς, ενώ η χουρμαδιά στην Ελλάδα ούτε καν ωριμάζει τους καρπούς της και σε ορισμένα μέρη δεν δίνει καθόλου καρπούς.)
«Θεόφραστος, Περί Φυτών» Ιστορίαι Γ. ΙΙΙ.5 ».
Συνολικά, πέντε φυτά χρησιμοποιήθηκαν ως έπαθλα των νικητών κατά τους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες: η μηλιά, η ελιά, η απολλώνιος δάφνη, η μυρτιά, και η χουρμαδιά. Το καθένα από αυτά εκτός από σύμβολο νίκης ήταν και σύμβολο των ιδεωδών των αρχαίων Ελλήνων. H δάφνη συμβόλιζε την αμεροληψία, την αναγνώριση, την ισχύ, τη σοφία, την τιμή. H ελιά συμβόλιζε την ειρήνη, ενώ η μηλιά τη γνώση, την ομορφιά και τη σοφία. H ειρήνη, η ομορφιά αλλά και ο έρωτας συμβολίζονταν από τη μυρτιά.
Σύμφωνα με τη δρα Ριζοπούλου, «η επιβράβευση των νικητών στους αγώνες με τα φυτά του μύθου, τα μήλα στην αρχή και τους κότινους στη συνέχεια, άγγιζε μύθους, θρύλους, αλλά και την πραγματικότητα της αρχαιότητας. Τα δώρα της φύσης, της μητέρας γης, τα χρήσιμα φυτά, στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων έγιναν παγκόσμια σύμβολα τιμής και δόξας, για τους νικητές και τους συμμετέχοντες στους Ολυμπιακούς Αγώνες». Το αναπόσπαστο των φυτών από την καθημερινότητα των Ελλήνων αποδεικνύεται από την ίδια τους τη γλώσσα: ο Θεόφραστος ονομάζει στεφανωτικά εν τοις στεφανωτικοίς εστίν («Περί Φυτών Ιστορίαι» Z.I.1) ή στεφανωματικά εν τοις στεφανωματικοίς εστίν («Περί Φυτών Ιστορίαι» Z.VI.1), τα φυτά εκείνα των οποίων τα άνθη και τα κλαδιά χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή στεφανιών (στεφάνων). Στεφανήπλοκοι («Περί Φυτών Ιστορίαι» Z. VIII.1) ήταν όσοι έπλεκαν τα στεφάνια, ενώ στην Αγορά των Αθηνών υπήρχαν ειδικά διαμερίσματα οι Μυρρίναι, στα οποία έπλεκαν και πουλούσαν στεφάνια μυρτιάς.
Ετσι, κατά την κορύφωση των Ολυμπιακών Αγώνων, την ημέρα της απονομής των βραβείων, οι εκλεκτοί στολισμένοι με τα σύμβολα της νίκης προχωρούσαν προς τον Ναό του Δία. Με κότινους στο κεφάλι. Με κλαδιά φοινίκων στα χέρια. Με πορφυρές ταινίες δεμένες στο μέτωπο, στα χέρια, στους μηρούς. Τα πλήθη τους έραναν με φύλλα και άνθη...

Το όνομα του Θεόφραστου ήταν Τύρταμος, αλλά ο Αριστοτέλης τον μετονόμασε σε Θεόφραστο «για το θεσπέσιον της φράσεώς του». Στο έργο του περιγράφει ιδιότητες 450 φυτών και αναφέρεται στην προσαρμογή στο περιβάλλον τους, με βάση τη θεωρία των τεσσάρων αριστοτελικών αρχών, δηλαδή της ύλης, του είδους, του κινούντος, του τέλους «αι δε ρίζαι και τα κλήματα πολλάς έχουσι δυνάμεις ου προς τά έμψυχα σώματα μόνον αλλά και προς τά άψυχα...».
Ο Θεόφραστος, ο οποίος πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Αθήνα, κληρονόμησε από τον Αριστοτέλη την Περιπατητική Σχολή Φιλοσοφίας, την οποία και διηύθυνε από το 322 ως το 287 π.X. Εθεσε τις αρχές της συστηματικής κατάταξης των φυτών, διακρίνοντάς τα σε δένδρα, θάμνους, φρύγανα και πόες. Εγραψε για ρίζες, μίσχους, κλαδιά, ξύλα, φύλλα, χυμούς, άνθη, καρπούς, σπέρματα. Για να γίνει κατανοητή η αξία του έργου του Θεόφραστου, αρκεί να σημειωθεί ότι η ταξινόμησή του δεν βελτιώθηκε ως τον 16ο μ.X. αιώνα.